Op 15 maart vindt het laatste concert van dit seizoen plaats, een kleinschalige optreden in het Eise Eisinga Planetarium. In de sfeervolle salon zal het concert plaatsvinden in een intieme setting.


16 februari 2024

Matsu Fox

Denk aan liedjes met herkenbare onderwerpen in een funky, seventies jasje. Toch zijn de composities modern en onmiskenbaar van nu. Mats ziet in dat het relevant en acceptabel is om ‘straight to the point’ teksten te schrijven over persoonlijke ervaringen.

Normaal komt Matsu als singer-drummer met een volledige live band, maar voor deze intergalactische gelegenheid reduceert hij zijn nummers tot intieme maar toch funky akoestische versies. Daarbij begeleidt Richard Riemersma hem op gitaar.

 

Kaarten voor de Salon Sessie op 15 maart om 20:00-20:45 uur  of 21:00-21:45 uur zijn te reserveren via de ticketverkoop bij de genoemde datum.

Op deze avond is er ook gelegenheid om het Planetarium te bezoeken.

De deuren zijn geopend van 19:30 tot 22:00 uur.

Twee muzikanten van het Noordelijk Orkest vertolken Herschel’s 1e Sonate in C-groot in het Eise Eisinga Planetarium.

Met dank aan emeritus hoogleraar sterrenkunde Peter Barthel.

Kinderen stappen de Planetariumkamer binnen en je ziet, net als bij volwassenen, de monden opengaan van verwondering. Na zo’n bezoek willen ze natuurlijk een herinnering mee naar huis. Daarom is er nu een Planetarium-doeboek, boordevol puzzels, weetjes en meer over de bouwer van het oudste nog werkende planetarium ter wereld!

De meeste mensen kennen Eise Eisinga als Planetariumbouwer, maar ook de rest van zijn leven is ontzettend interessant. In het doeboek krijgen kinderen op een interactieve manier nog meer informatie over het leven van Eise. Ze ontdekken bijvoorbeeld waarom hij een jaar in de gevangenis heeft gezeten en zelfs een tijd verbannen is uit Friesland. En welk bijzondere (en vieze!) ingrediënt Eise gebruikte om zijn wol blauw te verven. Er is een planeten-sudoku, kruiswoordpuzzel over Eise, een strip en nog veel meer. Het eerste exemplaar is uitgereikt aan Dian Rienstra, de kinderburgermeester van Waadhoeke.

Het doeboek is geschikt voor kinderen tussen de 8 en 12 jaar, kost €3.95 en is alleen te koop in het Eise Eisinga Planetarium. De tekeningen zijn gemaakt door illustrator Mark Hektor en samengesteld in samenwerking met Ariska Bonnema. De fraaie uitgave is mogelijk gemaakt dankzij steun van de Vrienden van het Planetarium

Van links naar rechts: Ariska Bonnema (educatiemedewerker), Wieger Broersma (bestuur Vrienden), kinderburgemeester Dian Rienstra, Jenny Schoute (bestuur Vrienden) en Mark Hektor (illustrator).

Het Eise Eisinga Planetarium is voor het tweede jaar op rij Kidsproof! Of een museum Kidsproof is, bepalen de Museumkids t/m 12 jaar! Na een museumbezoek geven kinderen hun eerlijke mening. Wat vinden ze leuk of minder leuk aan een museum? Welke tip hebben ze voor de directeur? Op basis van een minimaal aantal benodigde inspecties én scores over de tevredenheid, stellen de kinderen samen de Kidsproof musea vast. Dit zijn de meest interessante musea voor kinderen volgens kinderen.

Naast het feit dat we supertrots zijn dat kinderen het Planetarium Kidsproof vinden, zijn we ook heel blij met alle feedback die we krijgen. De feedback uit de inspecties van vorig jaar is bijvoorbeeld meegenomen in de herinrichting van de expositie. Kinderen waren vorig jaar al tevreden, maar we kregen wel terug dat ze graag meer doe-dingen in het museum zouden zien. Daarom hebben we nu geprobeerd om per ruimte te zorgen dat er voor kinderen iets te doen is. Dit zie je ook terug in de reacties dit jaar. Op de vraag ‘Wat zou je andere kinderen vertellen over het museum?’ kwamen dit jaar onder andere deze antwoorden: ‘Je kunt veel leren! en de speurtocht is leuk! En de uitleg was super! Het is super leuk!’, ‘Het is geweldig leuk en je kunt er heel veel ontdekken.’, ‘Beste museum voor kinderen die van astronomie houden’ en ‘Ga dit bekijken!’.

Dit kwaliteitsstempel is een initiatief van de Museumvereniging en laat zich in de woorden van Vera Carasso, directeur van de Museumvereniging, het beste vergelijken met de Michelinsterren van de museumwereld.

Het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium staat sinds vandaag op de Werelderfgoedlijst van UNESCO. Hiermee erkent het Werelderfgoedcomité van UNESCO de uitzonderlijke universele waarde van dit indrukwekkend grote model van ons zonnestelsel, dat tussen 1774 en 1781 is vervaardigd door de Friese wolfabrikant en amateurastronoom Eise Eisinga.

Het Eisinga Planetarium geeft een actueel en realistisch beeld van de posities van de zon, de maan, de aarde en de vijf overige planeten die destijds bekend waren. Het mechaniek, dat is ingebouwd in het plafond van de woon- en slaapkamer van Eisinga, bestaat uit eenvoudige, maar robuuste onderdelen, zoals houten hoepels en schijven, en ijzeren pinnen. Het geheel wordt aangestuurd door één enkel uurwerk.

Het instrument heeft nog altijd de functie die Eisinga destijds voor ogen had. Al 242 jaar wordt het gebruikt om bezoekers uitleg te geven over de werking van ons zonnestelsel. Het is daarmee het oudste werkende planetarium ter wereld.

 

Uitzonderlijk wetenschappelijk erfgoed

ICOMOS, het internationale adviesorgaan voor UNESCO Werelderfgoed, concludeert in zijn rapport dat het Eisinga Planetarium van ‘uitzonderlijke universele waarde’ is – een cruciale voorwaarde voor het verkrijgen van de Werelderfgoedstatus. ‘Het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium is een uitstekend voorbeeld van een technologisch ensemble dat een bewegend schaalmodel van het zonnestelsel toont zoals dat bekend was aan het eind van de achttiende eeuw. Het illustreert duidelijk een bijzonder moment in de geschiedenis van de wetenschap en in het begrijpen van het heliocentrische model van het zonnestelsel.’

 

Lang traject

Aan het verkrijgen van de Werelderfgoedstatus is een lang traject voorafgegaan. Het idee om deze status aan te vragen ontstond al in 2003. Vervolgens zijn er stappen ondernomen om het Eisinga Planetarium onder de aandacht te brengen van de Nederlandse overheid, die een geschikte kandidaat uiteindelijk kan voordragen bij UNESCO. In december 2021 besloot de ministerraad inderdaad tot voordracht over te gaan, en een jaar later werd het vereiste dossier bij UNESCO in Parijs ingeleverd.

Na een goed verlopen ‘technische evaluatiemissie’ in september 2022, werd in juli 2023 bekend dat de kandidatuur van het Eisinga Planetarium op de agenda van de jaarlijkse bijeenkomst van het Werelderfgoedcomité, die momenteel in Riyad (Saoedi-Arabië) plaatsvindt, zou komen te staan. En vandaag, 19 september, heeft dit tot het besluit geleid dat het planetarium een plaats krijgt op de Werelderfgoedlijst.

Het Eisinga Planetarium is het dertiende Werelderfgoed in het Koninkrijk der Nederlanden. Drie daarvan liggen – geheel of gedeeltelijk – in de provincie Fryslân.

 

Uniek en onvervangbaar

Werelderfgoed wordt als uniek en onvervangbaar beschouwd. Een plek op de Werelderfgoedlijst brengt dan ook de verplichting met zich mee om het erfgoed te behouden voor volgende generaties. Naast de internationale bescherming die een erfgoed krijgt door plaatsing op de UNESCO Werelderfgoedlijst, bevordert deze status ook het begrip tussen culturen.

 

Reacties

Het was een lange weg , maar nu is het een feit: het  Koninklijk Eise Eisinga Planetarium is Werelderfgoed. Dit 18e-eeuwse unieke werk van Eise Eisinga is bescheiden van omvang; grenzeloos en tijdloos is de betekenis van het planetarium. De status van werelderfgoed is een uitnodiging aan alle wereldburgers: ervaar in ons planetarium de machtige werking van het  zonnestelsel dat we met elkaar delen.  En uiteraard is het een groot compliment aan iedereen die met hart en ziel heeft gewerkt aan het behaalde doel.” Marga Waanders, Burgemeester gemeente Waadhoeke

Deze Werelderfgoedstatus is een prachtige waardering voor het werk van Eise Eisinga. Het is geweldig dat zijn Planetarium nog altijd bezoekers informeert, inspireert en verwondert. Adrie Warmenhoven, directeur Eise Eisinga Planetarium

De exposities in het Eise Eisinga Planetarium hebben een fraaie herinrichting gekregen.
Met deze herinrichting is een duidelijke route aangebracht, die de bezoeker meeneemt in het verhaal van Eise Eisinga.
Nadat Eise, via zijn portret, je heeft welkom geheten kom je meer te weten over ons zonnestelsel, instrumenten en nog veel meer.
In de zaal ‘De 18e eeuw van Eise Eisinga’ zie je tijdgenoten als Wytze Foppes, Arjen Roelofs en de telescoopbouwer van der Bildt. Hun handschriften, instrumenten en waarnemingen geven een duidelijk beeld van de sterrenkundige kennis in die tijd.
Na de salon van de familie Van Balen (zij runden vanaf 1881 in het huis naast het Planetarium een koffiebranderij) stap je de wolkammerij van Eisinga binnen, waar je ziet wat het beroep van Eisinga inhield.
Met een fraaie verzameling van kleine en grotere planetaria wordt uitgelegd wat een planetarium nu eigenlijk is. Ook maken we nader kennis met Eise Eisinga. Niet alleen als bouwer van het Planetarium, maar ook als patriot en politicus. En met Jan Hendrick van Swinden, hij was hoogleraar aan de Universiteit van Franeker en was groot fan van Eisinga. In 1780 schreef hij een boek over Eise en zijn planetarium. Hierdoor werd Eisinga overal bekend en besteedden zelfs tijdschriften in de Verenigde Staten van Amerika aandacht aan de planetariumbouwer. Natuurlijk krijgt elke bezoeker uitleg in de kamer waar Eise zijn nog altijd werkende planetarium heeft gebouwd.
In ‘De tijd’ kun je op een interactieve manier de werking van het raderwerk bekijken en zien hoe een zonnewijzer werkt. Er is ook een fraaie verzameling van zonnewijzers opgesteld. Met touchscreens kunnen de handschriften van Eisinga bekeken worden en kun je ook een digitale reis door het raderwerk maken.
Met deze nieuwe inrichting maakt de bezoeker niet alleen kennis met Eise Eisinga en zijn tijd, maar ook met mooie verhalen over ons zonnestelsel.

Het Eise Eisinga Planetarium heeft op een buitenlandse veiling twee bijzondere zilveren lepels kunnen verwerven. Het gaat hierbij om zogenaamde electeurslepels.In de tijd van Eisinga was het gebruikelijk dat nieuwe leden van het Franeker stadsbestuur –de vroedschap- zulke lepels aanboden aan de kiesmannen die hen gekozen hadden.  Eise Eisinga werd in januari 1777 door een kiescollege van zeven mannen tot vroedsman verkozen, als opvolger van de overleden Sicco Weers.  Volgens gebruik en als dank heeft Eise het kiescollege een maaltijd aangeboden en lepels geschonken. De lepel die nu is aangekocht was van de derde kiesman: A. Lentz.

Achter op de lepel staat gegraveerd:

In plaats van S. Weers is tot vroedsman verkozen E.J. Eisinga den 7 janu 1777

6. Elect
7. Lentz

Dat de lepel veel is gebruikt, blijkt uit de slijtage aan de rand. Daarbij is duidelijk dat de lepel door een rechtshandig persoon is gehanteerd. De tweede lepel is aan dezelfde kiesman A. Lentz overhandigd bij de verkiezing van B. Adama tot burgemeester op 14 mei 1791.

Naast de handschriften en enkele astronomische instrumenten van Eisinga, had het Planetarium nog geen stukken in de collectie die zijn politieke loopbaan konden illustreren. Met de aanschaf van deze lepels wordt dat belangrijke aspect van zijn leven nu in beeld gebracht. Deze nieuwe aanwinst zal op korte termijn in de expositie worden opgenomen.

De lepels konden worden aangeschaft dankzij de steun van de Vrienden van het Planetarium.

Het Eise Eisinga Planetarium heeft een uniek boek verworven uit haar eigen verleden. Het betreft een boekje met aantekeningen van de zoon van Eise Eisinga en van Wopke Eekhoff, een bekende Friese historicus. Dit bijzondere document is geschonken door een anonieme vriend en wordt opgenomen in de collectie van het Planetarium.

In 1780 publiceerde de Franeker hoogleraar Jean Henri van Swinden de eerste beschrijving van het Planetarium. Het boekje met de titel Beschrijving van een hemels-uurwerk was direct een wereldwijd succes en zou vele malen herdrukt worden. Het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium heeft nu een eerste druk gekregen. Dit waardevolle en zeldzame boekje is extra bijzonder omdat er twee aantekeningen voorin staan.

De oudste aantekening is van Wopke Eekhoff, de eerste stadsarchivaris van Leeuwarden, en uitgever van verschillende boeken over de geschiedenis van Fryslân. Eekhoff schrijft dat dit exemplaar van Van Swindens Beschrijving eigendom is van het Planetarium. Omdat Eekhoff in 1851 een heruitgave van het werkje verzorgde lijkt het waarschijnlijk dat hij dit toen in het boek heeft gezet.
De tweede aantekening is van Jacobus Eisinga (1784-1858), de jongste zoon van de planetariumbouwer. Na de dood van Eise Eisinga was deze zoon, samen met zijn vrouw Feddigje Hoppers (1802-1881), de beheerder van het Planetarium. Blijkens zijn notitie schonk hij het werkje aan zijn goede vriend J. Dirx uit Rotterdam.

Jacobus Eisinga moet het boekje tussen 1851 en 1858 aan zijn vriend cadeau hebben gegeven. Het zal er rond 1851 – toen Eekhoff aan de heruitgave werkte – nog aanwezig zijn geweest. Na meer dan anderhalve eeuw is het nu teruggekeerd naar Franeker.

“Dit boek werpt een licht op de geschiedenis van het Planetarium na de dood van Eise Eisinga,” aldus biograaf Arjen Dijkstra. “Dit voorjaar gaf ik een lezing over mijn boek De Hemelbouwer en daar kwam een vrouw naar me toe met een grote envelop. Toen ze het boekje eruit haalde herkende ik het direct en daar was ik al erg van onder de indruk, maar toen ik het opendeed viel mijn mond open van verbazing. Het is prachtig dat het nu terug is.”

Directeur Adrie Warmenhoven van het Planetarium is erg blij dat het document terug is in de collectie van het Planetarium. “De afgelopen jaren hebben we hard gewerkt om de toekomst van het Planetarium veilig te stellen door het te nomineren voor de Werelderfgoedlijst van UNESCO. Daar hoort bij dat we ook oog hebben voor de geschiedenis na Eise Eisinga. Dat we nu een document hebben van de zoon van Eise is ontzettend bijzonder”.

Twee Friese musea lanceren de digitale escaperoom ‘ontrafel Franeker’. Spelers beleven in het spel spannende avonturen in Franeker. Het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium en Museum Martena bundelen hun krachten om kinderen te enthousiasmeren voor de musea en de geschiedenis van de stad. Het spel kan vanaf maandag 2 mei om 15.00 uur gespeeld worden in aanloop naar het Wetenschapsfestival Expeditie NEXT, dat vrijdag 6 mei  in Franeker plaatsvindt. Duizenden kinderen laten dan de oude universiteit voor een dag herleven.

De escaperoom  is een prachtig voorbeeld van de samenwerking tussen Museum Martena en het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium, die verder geïntensiveerd is door de provinciale subsidie. Eerder hadden zij een bijdrage ontvangen door deelname aan de Museumpitch, die mogelijk werd gemaakt door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Met de toekenning kon het project gerealiseerd worden.

In de digitale escaperoom zijn de prachtige verhalen van de stad verwerkt. Kinderen ontmoeten in het spel onder andere Eise Eisinga, Anna Maria van Schurman en professor Van Swinden en gaan met hun hulp op zoek naar de juiste antwoorden. Als het spel binnen de juiste tijd opgelost wordt, ligt er een leuke beloning klaar voor de deelnemer.

“We weten dat kinderen tegenwoordig veel achter schermen zitten, graag computer spellen spelen of met tablets bezig zijn. Daarom hebben we de escaperoom bedacht om het museum naar hen toe te brengen. Met dit spel hopen we dat ze zo enthousiast en nieuwsgierig worden naar het museum dat ze achter het scherm vandaan komen en later ook echt een bezoek brengen aan onze musea.”

Het spel is met name geschikt voor kinderen tussen de 9 en 12 jaar. De achterliggende bedoeling is dat zij enthousiast worden gemaakt voor museum, het planetarium en de mooie geschiedenis van Franeker.

Het spel wordt gelanceerd in aanloop naar Expeditie NEXT, het nationale wetenschapsfestival voor kinderen georganiseerd door de Nationale Wetenschapsagenda (NWA). Op vrijdag 6 mei kunnen kinderen en hun ouders of begeleiders op een laagdrempelige manier kennis maken met de waarde van wetenschap. Het historische centrum van Franeker wordt een festivalterrein voor de wetenschap. Ook het Koninklijke Eise Eisinga Planetarium en Museum Martena doen mee aan het festival. Bij ruim 100 activiteiten over 16 locaties in de binnenstad kunnen kinderen op een interactieve manier de wetenschap ontdekken. Het doel is om kinderen vroeg kennis te laten maken met wetenschap, dat past binnen de ambitie van de NWA.

Het spel is te spelen op: www.ontrafel-franeker.nl.

Vrijdagmiddag 15 juni is het eerste exemplaar van de biografie over Eise Eisinga overhandigd aan Nobelprijswinnaar Ben Feringa.

De biografie ‘De Hemelbouwer’ is geschreven door historicus Arjen Dijkstra, die in opdracht van het Eisinga Planetarium jarenlang onderzoek heeft gedaan naar Eise Eisinga en zijn tijd. Dit onderzoek werd verricht vanwege de kandidatuur van het Planetarium voor de Werelderfgoedlijst van de UNESCO.

Arjen Dijkstra vertelt een prachtig nieuw verhaal over het leven van Eise Eisinga en het ontstaan van het beroemde Planetarium. Via tientallen, voorheen onbekende bronnen, geeft hij een verrassend beeld van de bouwer van het Planetarium.

Het rijk geïllustreerde boek is verkrijgbaar in het Eise Eisinga Planetarium en de reguliere boekhandel.

Met trots mogen wij ons sinds 19 september 2023 UNESCO's Werelderfgoed noemen!
We can proudly call ourselves UNESCO World Heritage since September 19, 2023!
Wir sind stolz, dass wir uns seit dem 19. September 2023 UNESCO-Welterbe nennen dürfen.